Ortahisar Fatih Camii, Trabzon şehir merkezinde, Ortahisar Kale içinde yer almaktadır. Yapı ilk defa IV-V. yüzyıllarda Aziz Andreas’a izâfe edilen manastır kompleksinin içinde yapıldığı kabul ediliyor. XI-XII. yüzyıllarda üç nefli bir bazilika olarak yenilenmiş, 1214-1235 yılları arasında haç planlı hale getirilmiştir. Camiye dönüşümü 1461 yılında Trabzon Fethi sonrası Fatih Sultan Mehmed Han talimatıyla olmuş ve mimari özelliklerini koruyarak günümüze kadar gelmiştir. Bina bitişiğinde camiye bağlı medrese de bulunmaktadır. Ortahisar Fatih Camii minaresi kuzey giriş mekânının yakınında yer alır ve binadan ayrı olarak yüksek bir kaide üzerine oturtularak inşaa edilmiştir.
ORTAHiSAR FATiH CAMii TARİHİ
İlk yapıldığında altınbaşlı Meryem Kilisesi Chrysokephalos olarak adlandırılmıştır. Kuruluşu 914 yılına kadar dayanmaktadır. Bu yapının manastır içerisinde bazilikalı planlı olarak yapıldığı sanılmaktadır.
Bugünkü planın esası 12. yüzyıla ait olduğu düşünülüyor. Araştırmacılar yapının 6 esas onarım devri geçirdiğini belirtmişlerdir. Üç nefli olan yapının apsisi içten yuvarlak dıştan çokgendir. Bir iç ve bir dış narteksi vardır.
Caminin kuzey girişi 14. Yüzyılda inşa edilmiştir. Merkezi kubbe pandantiflere oturur ve 12 köşeli yüksek bir kasnağa sahiptir.
Zamanında şehrin baş kilisesi, katedrali olduğu için yapının süslemesine önem verilmiştir. Freskler bugün sıvanmıştır. Bema duvarlarında ve zeminde opus sectile tarzında mozaik süsleme yer almaktadır.
Trabzon’un Fethi’nden sonra cami olmuş ve namaz kılınmaya hazır hale gelmiştir. Fatih Medresesi de Ortahisar Fatih Camii ile bitişik olarak kurulmuştur. Osmanlı döneminde caminin esas girişini kuzeye taşınmış. Güney duvarının ortasına bir mihrap yerleştirilmiş, minber ve minare yapıları eklenmiştir.
Mihrabı çevreleyen geometrik geçmeli bordürler, mukarnaslı niş ve alındığındaki rozetler Selçuklu örneklerini hatırlatmaktadır. Ceviz ağacı ürünü minber, değerli bir sanat eseridir.
ORTAHİSAR FATİH CAMİİ İÇ YAPISI
Ortahisar Fatih Camii mihrabı zengin işçiliğe sahip taş işçiliği ürünüdür. Üçgen mihrap nişinin yan yüzleri, aradaki bordürleri geometrik bezelidir. Nişin üzerinde mukarnaslı bir kavsara yer alır. Bu nişi çevreleyen geniş bordürlerden en dıştaki, mihrabın yarı yüksekliğine kadar uzanan kare kesitli ayaklar üzerinden başlayan geçmeli geometrik süslemelidir. İçte ise mukarnaslı geniş bordür ve aralarında zencerekli silme bulunan iki kapalı sekizgenler geçmesinden oluşmaktadır. Mihrabın doğu yan yüzündeki onarım kitâbesinde 1215 (1800) tarihi ile Ömer ismi okunmaktadır.
Değerli bir sanat eseri olan mimber, sadece doğu yüzünde işlemeler bulunan ceviz ağacı ürünüdür. Kapısı, taht kısmı ahşap oyma bezelidir. Esas üçgen biçimli yan yüz, on iki kenarlı kapalı şekillerin kesişmesiyle ortada meydana gelen altı kollu yıldızlardan (mühr-i Süleyman) ibarettir. Minberin aynalıkla korkuluk kısmı birleştirilip aynı kompozisyonla bezenmiştir. Bu uygulama Anadolu’da diğer ahşap minberlerde yokur. İç yüzeyler oyularak rûmî ve palmet motifleriyle doldurulmuştur. Kapı kemeri, köşk korkuluğu ve kemerleri ajur tekniğinde işlenmiştir. Onarım gördüğü anlaşılan minber fetihten sonra başka bir yerden sökülerek buraya getirilmiş olduğu düşünülüyor. Selçuklu özelliklerini taşıyan minber XV. yüzyıla ait olduğu tahmin ediliyor. Ortahisar Fatih Camii orijinal kapı kanatları korunamamıştır. Kapı aynalarının ortasında geometrik geçmeler etrafında bir kitâbe kuşağı bulunmaktaydı. Camide Evliya Çelebi’nin sözünü ettiği ahşap süslemeli hünkâr mahfilinden iz yoktur. Ekrem Hakkı Ayverdi’nin tesbiti kuzey giriş ahşap korkulukları ve içteki iki katlı ahşap mahfiller korunamamıştır.
FETİH SONRASI ORTAHiSAR FATiH CAMii
Ortahisar Fatih Camii değişik zamanlarda süslemelerle ve kitâbelerle restorasyona tabi olmuştur. Bunlardan kuzeyde esas giriş kapısının üstündeki mermer lento üzerinde Âyete’l-kürsî yer alır. Sonuna da “târîh-i feth-i Trabzon 867” ibaresi konmuştur. Sonradan yazılan bu tarih doğru değildir. Caminin doğu kapısı üzerindeki kitâbeye göre burası 1253’te (1837) Hazînedarzâde Osman Paşa tarafından açılmıştır. Doğu cephesinde ayrıca apsisin kuzeydeki duvar üzerine Rakkas Sinan Bey’in Kulaklı Çeşme’ye ait 888 (1483) tarihli kitâbesiyle 873 (1468) tarihli Sûfî Ali Bey’in adı geçen sur onarım kitâbesi ve Hazînedarzâde Osman Paşa’nın 1254 (1838) tarihli çeşme kitâbesi bulunmaktadır.
Mihrabın doğusundaki oda ise üzerindeki 1258 (1842) tarihli kitâbeye göre Hazînedarzâde Abdullah Paşa’nın kardeşi Ahmed Muhtar Bey tarafından kütüphane haline getirilmiştir. Anlaşıldığına göre Ortahisar Camii Vakfı, Trabzon’un en güçlü vakıflarından biriydi ve Hazînedarzâdeler bu vakfa büyük destek vermişti. Caminin batı kapısı üzerinde 1295 (1878) tarihli bir kitâbe daha vardır. Ortahisar Fatih Camii içerisindeki bazı hat örnekleri eski çizimlerin tadilatıyla günümüze ulaşmış olup XX. yüzyılın başlarına aittir. Caminin kuzeydoğusundaki hücreler bir ara sıbyan mektebi olarak kullanılırken buradaki duvara bir çeşme yapılmıştır. 1971 yılındaki onarımda avlu beton kaplanarak bir şadırvan ve yer altına bir helâ yerleştirilmiştir.
